Vanaf 1 oktober is in het Fries Museum een prachtige tentoonstelling te zien van schilderijen en tekeningen van de schilder Alma Tadema. Meer dan 80 werken uit heel de wereld komen samen in Leeuwarden. Tot de geëxposeerde werken hoort een stuk van één van zijn werken dat sinds 1893 behoort tot de Koninklijke Verzamelingen.
De Friese Sir Lawrence
Op 8 januari 1836 werd in het Friese Dronrijp de notariszoon Lourens Alma geboren. Op 28 juni 1912 overleed hij in Wiesbaden – waar hij op doktersadvies geneeskrachtige bronnen bezocht – om enkele dagen later als Sir Lawrence Alma Tadema in Saint Paul’s Cathedral in Londen te worden begraven. In de vier decennia die hij in het Victoriaanse Engeland woonde kwam een groot oeuvre tot stand waarvan met name de verhalende voorstellingen die geïnspireerd zijn op de klassieke oudheid hem bij leven grote roem – en een adellijke titel – opleverde. Na zijn overlijden bleek die roem aanvankelijk niet erg duurzaam, maar sinds het midden van de vorige eeuw steeg het weer in (hoge) aanzien.
Salve Lucri
Met het zetten van zijn signatuur ‘L. Alma-Tadema opus CCLXI’ legde de schilder in 1884 de laatste hand aan ‘Hadrianus op bezoek in een Romeins-Britse pottenbakkerij’. Dit genrestuk toont ons de Romeinse keizer met zijn gezelschap in een pottenbakkerij annex winkel. Aan rechterzijde loopt een slaaf met een blad vol potten de trap op naar het gezelschap in de winkel, terwijl middenvoor het gezicht van een andere slaaf deels zichtbaar is die met zijn rechterhand een blad vol potten met dier- en jachtscènes boven zijn hoofd houdt. Boven de potten zien we een plankje aan de wand met daarop uien als offergaven voor de goden en daaronder de tekst ‘salve lucri’ (vermoedelijk bedoeld als bedrijfsslogan ‘welkom is de winst’). Het oog van de kijker wordt al snel getrokken naar een scène in de linker onderhoek waar in een ongebruikelijk verdiept perspectief een aantal pottenbakkers achter hun met hand en voet aangedreven draaischijven zitten.
Drie delen herenigd
Het grote werk (220 X 167 cm) werd nog in het jaar van gereedkomen geëxposeerd op een tentoonstelling in de Londense Royal Academy. De toen al beroemde Alma-Tadema zal zich verbaasd hebben over de negatieve reacties van de kunstcritici op zijn nieuwste genrestuk. Een van hen schreef over het werk ‘Too intricate [...] with a complete deficiency of atmosphere and a confusion of values’. Jaren later zou de kritiek hem er alsnog toe brengen energiek het mes in het doek te zetten en het in drie delen uiteen te laten vallen. In december 1893 kocht koningin Emma het gedeelte met daarop de slaaf die het blad met potten boven zijn hoofd houdt en de pottenbakkers in de linker onderhoek. De andere delen maken nu onderdeel uit van de collecties van het Stedelijk Museum Amsterdam en Museé d’Orsay in Parijs. De drie delen zijn nu weer voor korte tijd herenigd in Leeuwarden.
De aankoop van koningin Emma
Het oorspronkelijke werk is alleen bekend van een gravure. Het is spannend om te zien wat Alma Tadema aan elk stuk heeft gewijzigd om van ieder van de drie delen een zelfstandige, evenwichtige compositie te maken. In het geval van Emma’s schilderij heeft hij een nieuw doek aangebracht dat aan de rechterzijde groter is dan het oorspronkelijke doek. Dit bood hem ruimte om het hoofd van de slaaf met het blad met potten weer te centreren. De lege nieuwe ruimte vulde hij door het plankje met offergaven naar rechts uit te breiden en aan de uien een bosje klaprozen toe te voegen. Om de compositie tot een geheel te maken verlengde hij een links aan de wand hangende bos klimop tot een sierlijk gedrapeerde guirlande die van links naar rechts de beide zijden van het schilderij verbindt. Over de vraag of hij hiermee een overtuigende compositie schiep lopen de meningen uiteen. Maar zeker lijkt wel te zijn dat het koningin Emma overtuigde, want ze kocht dit kleinste van de drie delen in augustus 1893 aan voor 6.500 gulden, het hoogste bedrag in die jaren toen zij met vele aankopen haar kunstcollectie uitbreidde. Met name familieportretten en de meer traditionele werken van kunstenaars behorende tot de Haagse School hadden haar voorkeur. Het is daarom moeilijk te zeggen wat Emma’s overwegingen zijn geweest met de aankoop van deze (kostbare) Alma Tadema. Het moge dan een vreemde eend in de bijt zijn, maar wel één waarmee de Koninklijke Verzamelingen – en nu ook tijdelijk het Fries Museum - nog altijd gelukkig zijn.
